Унинг устига пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам уларнинг орасида эдилар. Саҳобалар пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга эргашишда ўзаро рақобатлашардилар. Ўзлари бажариб турган амалларга йўналтирувчи илм сифатида бир фанни ўйлаб топиб, уни ўрганишга ҳожат йўқ эди.Чунки улар наҳв, балоғат ва араб тили илмларини ўқимаган бўлсада, ота-боболари араб бўлганлиги туфайли у тилда бемалол сўзлаша оладиган, балоғат билан ёзилган шеърларни ҳам ҳеч қандай қийинчиликсиз маъносини англаб тушунадиган эдилар. Бундай кишилар учун наҳв, балоғат илмини ўрганиш шарт бўлмаганидек, саҳобаларга ҳам тасаввуф илмини ўрганишга ҳожат бўлмаган. Чунки уларнинг амалларининг барчаси айни тасаввуфнинг ўзи бўлган. Лекин араб тилида гаплаша олмайдиган, динда олим бўлишни истайдиган миллати араб бўлмаган кишилар учун эса наҳв, балоғат ва араб тили илмларини ўрганиши шарт ва лозим бўлган. Мана шу жиҳатдан олиб қараганда, асрлар ўтиши билан пайдо бўлиб, шаклланиб борган бошқа илмлар қатори бу илмни ҳам ўрганишга жамиятда эҳтиёж туғилди. Гарчи саҳоба ва тобеинлар сўфий номи билан танилмаган бўлсаларда, улар воқеъликда сўфий эдилар. Ҳаётини ўзи учун эмас, Роббиси учун бағишлаган. Ибодатни лозим тутиб, зоҳидга айланган. Ҳаётининг барча лаҳзаларида руҳи ва қалби билан Аллоҳга юзланган. Иймон калимасини айтиш билан кифояланибгина қолмасдан, энди уни таъмини татиб кўришга киришган. Фарзлар билан кифояланибгина қолмасдан, нафл ва мустаҳаб амалларни қилишга шўнғиган. Ҳаром у ёқда турсин, макруҳ ишларни қилишдан ҳам ҳазар қилган. Қалблари нурафшон бўлиб, ундан ҳикмат булоғи отилиб чиққан. Шундай экан, атрофлари раббоний асрорлар файзи билан тўлиб тошган саҳобалар, тобеину табаъа тобеинларни йўлларини тасаввуф дейилмаса, унда нимани тасаввуф дейиш мумкин. Ҳа, бу уч муборак давр ислом асрининг гуллаган даври ҳисобланади.
Имом Бухорийнинг ривоятида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам, асрларнинг энг яхшиси мен яшаётган давр, ундан кейин эса кейин келадигани, ундан кейин эса кейин келадигани, деганлар. Пайғамбаримиз вафот этиб, анча йиллардан сўнг бошқа миллатлар исломга киргач, илм доираси кенгайиб кетди. Кишилар бошқаларга нисбатан ўзи яхшироқ биладиган фанини китоб шаклида ёзиш даври бошланди. Наҳв, фиқҳ, ақида, ҳадис, усулу дин, тафсир, мантиқ, мусталаҳул ҳадис, усулул фиқҳ, мерос илми ва бошқа илмлар китоб шаклида ёзилди. Бир муддат ўтиб, руҳий тарбия борасида заифлик кўрина бошлади. Инсонлар қуллигини, Аллоҳга қалб билан юзланишликни унутиб қўйишди. Ва бу ҳолат зуҳд ва тақво эгаларини бу борада ҳам тасаввуф китобларини ёзишга, унинг бошқа илмларга нисбатан фазли ва шарафини тушунтириб беришга бир туртки бўлди.
Баъзи мусташриқлар ўйлаганидек, уларнинг бу ишга қўл уришлари бошқа соҳадаги олимлар китоб ёзганлари учун биз ҳам китоб ёзамиз, деган мақсад бўлмади. Балки худди диннинг бошқа жабҳаларида бўлганидек, пайдо бўлган камчиликни ўрнини тўлдириб, динда туғилган эҳтиёжни тўлақонли қондириш эди, холос.
Қолаверса, мусулмонлар яхшилик йўлида ҳамкорлик қилишлари лозим, деган шиор амалда қўлланилиши учун ҳам бу иш лозим эди.
Нурмуҳаммедова Васила
